نشست تخصصی «نقش جوامع محلی در مدیریت منابع آب و احیای تالاب‌ها» در روز پنج‌شنبه، اول خردادماه 1404، در سالن اجتماعات شهرک اکباتان برگزار شد. این نشست با مشارکت موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، مشارکت نهادهای مردمی، پژوهشگران، کارشناسان حوزه منابع طبیعی و محیط زیست و با حضور اهالی شهرک اکباتان، استادان، دانشجویان و فعالان ‌اجتماعی برگزار شد. و با  هدف تبادل تجربیات و بررسی راهکارهای پایدار در احیای تالاب‌ها با تکیه بر توانمندی جوامع محلی صورت گرفت.

در آغاز نشست، محمد ایران‌منش، دبیر اجرایی نشست و فعال محیط زیست، با تاکید بر اهمیت پیوند جامعه و طبیعت، جوامع محلی را حافظان تاریخی اکوسیستم‌ها دانست و یادآور شد بدون مشارکت فعال مردم محلی، هیچ پروژه‌ایی در حوزه احیای منابع طبیعی به نتیجه نخواهد رسید. وی افزود که توسعه‌های متمرکز و غیربومی در دهه‌های اخیر، اغلب به نادیده گرفتن دانش زیست بومی جوامع منجر شده و این روند باید تغییر یابد. در ادامه به تشریح اهداف این گردهمایی پرداخت و بر اهمیت حضور دانشگاهیان در دل جوامع محلی برای بحث و تبادل نظر درباره بحران‌های زیست‌محیطی و منابع آب تأکید کرد.

در ادامه دکتر ایمانی جاجرمی عضو هیات علمی و رئیس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، در سخنرانی کوتاهی تأکید کرد که بدون مشارکت جوامع محلی، توسعه پایدار ممکن نیست. وی با اشاره به تجربه موفق شهرک اکباتان در مدیریت بحران‌های اجتماعی، یادآور شد شهرک اکباتان الگویی کم‌نظیر از مشارکت اجتماعی از پایین است. مردم اینجا نشان دادند که می‌توانند بدون مداخله رسمی از بالا، بحران‌ها را مدیریت کنند. این نشست، به همین دلیل در دل جامعه برگزار شد، نه در ساختمان‌های دانشگاه، تا نشان دهیم دانشگاه باید در میان مردم باشد. او افزود که دانشگاه‌ها باید نه‌تنها ناظر و تحلیل‌گر جامعه، بلکه بخشی از بافت زنده آن باشند و از طریق حضور در اجتماعات واقعی مانند اکباتان، دانش را از پایین و در گفت‌وگو با مردم بازسازی کنند. در ادامه او با اشاره به ظرفیت‌های بالای جوامع محلی در حل بحران‌ها، بر اهمیت برگزاری چنین نشست‌هایی در فضاهای محلی به‌منظور تقویت توسعه پایدار و مدیریت بهینه منابع، به‌ویژه آب، با محوریت تجربه موفق احیای تالاب کمجان و پاقلاب در استان فارس، تأکید کرد.

سپس سیروس زارع دبیر تشکل احیاگران تالاب بین‌المللی کمجان گزارشی روایت‌گونه از نقش محوری جوامع محلی در احیای تالاب کمجان و تجربهای بی بدیل در مدیریت مشارکتی منابع آب ارائه کرد. تالاب کمجان، روزگاری خشکیده و رها شده، امروز به لطف باور، تلاش و مشارکت فعال جوامع محلی منطقه کربال فارس، جان دوباره‌ای یافته است. این احیا، نه صرفاً نتیجه اقدامات دولتی، بلکه محصولی استوار از همت و دانش بومی مردم محلی که با احساس عمیق مسئولیت نسبت به محیط زیست، پای در راه حفاظت از منابع آبی گذاشتند. کسانی که با همدلی، همراهی و مشارکت مستمر جامعه روستایی، نه تنها تالاب را به بیش از چهار هزار هکتار پوشش گیاهی بازگرداندند، بلکه به حفظ تنوع زیستی بی‌نظیر آن از جمله گونه‌های در خطر انقراض نیز همت گماشتند. این تجربه ارزشمند، نشان‌دهنده آن است که هیچ برنامه مدیریت منابع آب و توسعه پایدار بدون مشارکت واقعی و فعال جوامع محلی، به موفقیت نمی‌رسد. مردم محلی کمجان، با احساسی عمیق نسبت به سرنوشت سرزمین‌شان، توانستند محیط زیست را محور توسعه اقتصادی و اجتماعی خود قرار دهند و الگویی منحصر به فرد از حکمرانی مشارکتی در مدیریت منابع طبیعی ارائه دهند.

در ادامه علی نصیری مدیرعامل انجمن سبزگستران پاقلات، به فعالیت‌های این انجمن در زمینه حفاظت از منابع آبی و آموزش جوامع محلی اشاره کرد و به چالش‌ها و فرصت‌های توسعه پایدار در مناطق روستایی به ویژه روستای پاقلات لامرد فارس پرداخت. وی با بیان تجربیات خود در زمینه حفاظت از منابع طبیعی و حیات وحش در مناطق مختلف کشور، فعالیت‌های حفاظتی با آموزش و مشارکت جوامع محلی بر  نقش مهم مشارکت مردمی، سازمان‌های محلی و رسانه‌ها در حفظ و بازسازی اکوسیستم تأکید کرد. بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که اکثر گونه‌های حیات وحش در منطقه کاهش یافته یا منقرض شده بودند، اما با تقسیم وظایف و بهره‌گیری از تجربیات و دانش بومی، توانستند به اهداف حفاظتی برسند. نکته مهم دیگر، احیای آب‌های تاریخی و ذخیره آب در صخره‌ها و ارتفاعات است که قدمتی حدود ۳۰۰۰ سال دارد. این فعالیت‌ها شامل حفاری و ساخت حوضچه‌های ذخیره آب و انتقال آب باران به سفره‌های زیرزمینی است که نقش مهمی در تأمین آب و پایداری اکوسیستم دارد. همچنین، با همکاری مردم، مناطق شکار ممنوع اعلام شده و آب‌خوری‌های طبیعی نصب شده است تا حیات وحش به راحتی در منطقه باقی بماند. احیای تالاب‌های نشان داد که چالش‌های زیست‌محیطی منطقه بسیار پیچیده و چندوجهی است و مدیریت آنها نیازمند رویکردی فراگیر و مشارکتی است. توجه ویژه به دانش بومی، توانمندسازی جوامع محلی، هماهنگی بین بخشی و استفاده از فناوری‌های نوین، از مهم‌ترین راهکارهای تحقق توسعه پایدار محیط زیست منطقه هستند. برنامه‌های آموزشی و ترویجی به صورت مستمر دنبال شده و منابع مالی و فنی بیشتری برای حمایت از طرح‌های مردمی اختصاص یافته است.

در پایان جلسه، اساتید و فعالان حوزه محیط زیست با تاکید بر اهمیت گردشگری پایدار و حفاظت از طبیعت، با پرسش‌هایی از مدعوین جلسه بر ضرورت ایجاد ساختار سازمان‌یافته و آموزش مستمر برای ارتقای آگاهی عمومی تاکید کردند و  به تجربه بیش از ۲۰ سال تلاش‌های مردمی در حفاظت از منابع آبی و محیط زیست اشاره کردند و یادآور شدند که باوجود کمبود حمایت‌های مالی و اجرایی از سوی دستگاه‌های دولتی، فعالیت‌های خودجوش و خودمختار مردم به ویژه در شهرک اکباتان، گواهی بر عزم و همت بالای جامعه محلی است. همچنین به مشکلات مدیریت ناپایدار الگوی کشت در کشاورزی و ضرورت تبادل منابع آبی بین مناطق اشاره شد و بر اهمیت همکاری بین متخصصین متعهد و فعالان میدانی تاکید گردید تا بتوان الگوی مدیریت آب کشور را به شکل کارآمدتری اجرا کرد.

نشست «نقش جوامع محلی در مدیریت منابع آب و احیای تالاب‌ها» در شرایطی برگزار شد که ایران با چالش‌های پیچیده و فزاینده‌ای در حوزه منابع طبیعی و محیط زیست، به‌ویژه در زمینه مدیریت منابع آب و خشک ‌شدن تالاب‌ها مواجه است. در بسیاری از مناطق کشور، تغییرات اقلیمی، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آبی، فقدان مشارکت محلی، و سیاست‌های متمرکز و از بالا به پایین در مدیریت محیط زیست، منجر به کاهش پایداری اکوسیستم‌های آبی شده است. این در حالی است که تجربه‌های بین‌المللی و بومی نشان داده‌اند که بدون حضور فعال و معنادار جوامع محلی، برنامه‌های احیایی و حفاظتی، به نتایج پایدار نخواهند رسید. بر همین اساس، این نشست با هدف بررسی ظرفیت‌ها، چالش‌ها و تجربه‌های موفق جوامع محلی در حفاظت از منابع آب و احیای تالاب‌ها، و با مشارکت کنشگران محیط‌زیست، اعضای تعاونی‌ها و نهادهای محلی، مسئولان دولتی، پژوهشگران و نمایندگان نهادهای مردمی برگزار شد. در این نشست، بر اهمیت بازتعریف رابطه دولت و جامعه محلی در مدیریت منابع طبیعی تأکید شد و نمونه‌هایی از تجربه‌های بومی موفق مورد تحلیل قرار گرفت.

توجه به نقش کنش‌گری و خودسازمان‌دهی در جوامع محلی، ارتقاء سواد زیست‌محیطیو پیوند میان دانش بومی و سیاست‌گذاری ملی از جمله محورهایی بودند که در این نشست برجسته شدند. همچنین، اهمیت سرمایه اجتماعی، اعتماد متقابل و عدالت محیط‌زیستی در موفقیت پروژه‌های احیای تالاب‌ها، از جمله نکات مورد تأکید حاضران بود.

در پایان با تقدیر و تشکر از مدعوین، با شعر زیبایی از بانوی اکباتانی که اهمیت آب و حفظ آن را یادآور می‌شود، این جلسه به پایان رسید و امیدواری برای آینده‌ای روشن و پایدار در حفاظت از طبیعت و منابع کشور ابراز شد.

 

هدف نشست:

تاکید بر نقش جوامع محلی در مدیریت منابع آب

سخنرانان:

- حسین ایمانی جاجرمی، عضو هیئت علمی و رئیس مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی

- سیروس زارع، دبیر تشکل احیاگران تلاب بین‌المللی کمجان فارس

- علی نصیری، مدیرعامل انجمن سبزگستران پاقلات

دبیر نشست: محمد ایران‌منش، دبیر اجرایی همایش و مدرس مدیریت مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی

مکان نشست: سالن اجتماعات واقع در فاز دو اکباتان

زمان نشست: اول خردادماه 1404

خلاصه‌ای از سخنرانی‌ها و مباحث مطرح‌شده در نشست

حسین ایمانی جاجرمی: تاکید بر قدرت جوامع محلی در حل مسائل پیچیده و تولید دانش اجتماعی، حضور دانشگاه در بطن جامعه، اهمیت نقش اجتماعی و ساختاری جوامع محلی در حفاظت از منابع آبی، الزامات سیاست‌گذاری و راهکارهای علمی جهت افزایش مشارکت مردم در مدیریت منابع آب،  

سیروس زارع: ارائه تجربیات عملی و نمونه‌های موفق احیای تالاب‌ها و مدیریت آب با مشارکت جوامع محلی و نقش تشکل‌های مردمی و سازمان‌های غیردولتی

علی نصیری: ارائه فعالیت‌های انجمن سبزگستران پاقلات در زمینه حفاظت از منابع آبی و آموزش جوامع محلی و  تاکید بر چالش‌ها و فرصت‌های توسعه پایدار در مناطق روستایی

مباحث کلیدی و نکات مهم نشست

- اهمیت بومی‌سازی مدیریت آب و استفاده از دانش محلی

- ضرورت همکاری بین بخشی دولت، نهادهای مردمی و جوامع محلی

- چالش‌های قانونی و نهادی در به‌کارگیری مشارکت جوامع محلی

- تأثیرات تغییرات اقلیمی و نیاز به راهکارهای انعطاف‌پذیر

- ضرورت ارتقای فرهنگ مشارکت و آموزش در مدیریت منابع آبی

- نقش نشست در ایجاد بستر گفتگو و هم‌افزایی میان پژوهشگران، فعالان اجتماعی و تصمیم‌گیرندگان

مهمترین دستاورد نشست:

تجربیات نمایندگان جوامع محلی نشان داد که مردم منطقه نه تنها از چالش‌های زیست‌محیطی آگاه‌اند، بلکه دانش بومی و راهکارهای سنتی مؤثری برای مقابله با بحران‌ها دارند. به عنوان مثال، استفاده از سیستم‌های قدیمی هدایت آب و ساخت آب‌بندهای نمکی که نسل‌های پیشین به کار می‌بردند، از جمله راهکارهایی بود که در برخی مناطق به احیای تالاب‌ها کمک کرده است. بنابراین یکی از مهم‌ترین دستاوردهای نشست، تاکید بر این نکته بود که بدون مشارکت و همکاری جوامع محلی، هیچ برنامه حفاظتی نمی‌تواند به موفقیت پایدار برسد. جوامع محلی، با داشتن دانش عمیق از شرایط اقلیمی، محیطی و فرهنگی منطقه، بهترین شریک برای طراحی و اجرای پروژه‌های احیا و حفاظت به شمار می‌روند. حضور فعال آنها در فرایند تصمیم‌گیری، علاوه بر افزایش اثربخشی برنامه‌ها، موجب تقویت حس مسئولیت‌پذیری نسبت به محیط زیست می‌شود.

پیشنهادات:

سیاست‌گذاری حمایتی، ایجاد ظرفیت‌های آموزشی و استفاده از فناوری‌های نوین