از سیل ویرانگر اردیبهشت ۱۳۴۱ در جنوب تهران که جرقه برگزاری نخستین سمینار علمی بررسی مسائل اجتماعی پایتخت را زد، تا امروز که ۶۳ سال از آن رویداد پیشگامانه میگذرد، موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران همچنان پرچمدار پژوهش‌های شهری است. این موسسه به مناسبت سالگرد آن سمینار تاریخی، گزارشی تحلیلی از دستاوردهای آن سمینار منتشر کرده و برای احیای این گفت‌وگوهای علمی با محوریت «مسائل اجتماعی شهر تهران» اعلام آمادگی کرده است. گزارشی که نشان میدهد چگونه دغدغه‌های مطرح‌شده در آن سمینار شش‌روزه، از تمرکزگرایی تا نابرابری‌های اجتماعی، امروز نیز با زندگی میلیون‌ها تهرانی گره خورده است.

در آغاز سال ۱۳۴۱ در تهران سیلی می‌آید و جنوب شهر را آب میبرد. موسسه در اردیبهشت آن سال سمیناری برگزار میکند؛ شاید از اولین سمینارهای تحقیقاتی در ایران که کاری دسته‌جمعی درباره شهر تهران بود. از تمام مسئولان دعوت می‌شود و مسائل مبتلابه عموم را برای آن ها طرح می‌کنند و آن‌ها هم مشکلات و مسائلشان را میگویند. دکتر علی‌اکبر سیاسی، رئیس وقت دانشکده ادبیات دانشگاه تهران در سخنرانی افتتاحیه سمینار در بخشی از سخنان خود میگوید:

«باری هرکس که در تهران زندگی میکند چنین می‌پندارد که از مسائل مهم این شهر مانند وضع آب، برق، تلفن، ساختمان‌ها، خدمات عمومی و اجتماعی و جز آن آگاهی دارد و احیاناً به خود اجازه میدهد درباره آن‌ها اظهار نظر کند. غافل از این که هریک از این مسائل محتاج بررسی و مطالعه مخصوص است و این مطالعه و بررسی بخصوص درباره شهر تهران باید مستمر و دائم باشد؛ زیرا در اینجا همه چیز به‌سرعت عجیبی دستخوش تغییر و تحول است و صورت مساله از آنچه بیست یا حتی ده سال یا پنج سال پیش بود کلاً عوض میشود» (سیاسی، ۱۳۴۱: ۱۱۴).

این برای اولین بار است که مسائل مختلف شهر تهران در یک سمینار طرح می‌شود و خیلی مورد توجه قرار میگیرد و مباحث این سمینار شش‌روزه در روزنامه اطلاعات سه‌شنبه ۴ اردیبهشت ۱۳۴۱ درج می‌شود. باید توجه داشت که در آن زمان، روزنامه مهمترین رسانه عمومی در کنار رادیو محسوب می‌شد و درج چنین گزارشی آن هم در صفحه نخست روزنامه اطلاعات، حکایت از اهمیت موضوع داشت. در صفحه اول روزنامه اطلاعات ۸ اردیبهشت ۱۳۴۱ هم اخبار این سمینار منتشر می‌شود. مهمترین موضوعاتی که این روزنامه از سمینار منعکس میکند به این شرح هستند:

1. تمرکزگرایی در تهران: در آخرین جلسه سمینار مسائل اجتماعی تهران اعلام شد با تمرکز کلیه امور در پایتخت، تهران سراسر ایران را می‌بلعد. ۶۷ درصد دارندگان تحصیلات عالیه، یک سوم کارخانه‌ها و قسمت عمده بودجه مملکتی در تهران متمرکز شده‌اند و هزینه زندگی در تهران ۶۰ درصد از کلیه شهرستان‌های کشور گران‌تر است.
2. مسائل تهران: در مرکز تهران جزیره‌ای از فقر به چشم میخورد. از ۱۷۰ خودکشی که در ایران صورت میگیرد، ۱۱۹ خودکشی مربوط به تهران است. بیکاری، بی‌غذایی و فقر مشکل قسمتی از مردم تهران است. مردم روستاها به دنبال این شایعه پوچ به تهران می‌آیند که کوچه‌های تهران را از طلا فرش کردهاند.
3. ترکیب نیروی انسانی دولت: فقط ۷ درصد از مجموع کارمندان دولت دارای تحصیلات فوق‌لیسانس هستند و یک‌دهم جمعیت ایران را خانواده‌های کارکنان دولت تشکیل می‌دهند. در برابر هر ۱۳ کارمند مرد، یک کارمند زن در ادارات مشغول کار است.

گزارش کامل این سمینار در سال ۱۳۴۳ با عنوان «سخنرانی‌ها و گزارش‌ها در نخستین سمینار بررسی مسائل اجتماعی شهر تهران» منتشر شد. بر اساس محتویات این گزارش مهمترین مباحثی که در این سمینار شش‌روزه مورد بحث قرار میگیرد حسب روزهای برگزاری آن به شرح زیر هستند:

• روز نخست: موضوع شهرسازی و مسائل یک شهر بزرگ، تاریخچه تحولات شهر تهران در صد سال گذشته. مسائل حقوقی امور شهر، قیمت زمین و بورس‌بازی و ترکیب جمعیت شهر تهران.
• روز دوم: مسائل سازمان‌های خدمات عمومی شهر تهران مانند برق، آب، تلفن، اتوبوسرانی. پیشنهاد طرح برای حل مشکل عبور و مرور در خیابان‌های شهر تهران. ارائه طرح‌های مختلف مانند طرح عمرانی تهرانپارس، طرح عمرانی عودلاجان، طرح عمرانی مرکزی. بحث درباره مسائل معماری شهر تهران.
• روز سوم: به موضوع مسکن پرداخته شد شامل تعریف مسکن شهری و انواع مختلف آن. انواع معماری شهر تهران. کرایه مسکن در تهران. مسائل حقوقی قوانین مالکیت مشترک و سیاست اعتبارات رهنی در تکمیل سیاست کلی عمران شهر.
• روز چهارم: به موضوع ناهنجاری‌ها و نابسامانی‌های زندگی در شهر تهران توجه شد. انواع بزهکاری‌ها و انحرافات مانند اعتیاد و فحشاء بحث شد. مسائلی مانند افزایش جرم جوانان، فحشاء، کلاهبرداری و چک بی‌محل در تهران مورد بحث قرار گرفت.
• روز پنجم: به مسائل شهرداری پرداخته شد. مباحثی چون تشکیلات اداری شهرداری، ضرورت تشکیل انجمن‌های شهر، قانون شهرداری‌ها و رابطه میان مردم و شهرداری طرح شد. کمبود تعداد افراد تحصیل‌کرده در شهرداری تهران هم مورد توجه قرار گرفت.
• روز ششم: در آخرین روز سمینار به موضوع عمران شهر تهران و عمران شهرستان‌ها و رابطه میان این دو توجه شد و به مساله اختلاف رشد و توسعه مناطق کشور و راه ترمیم آن مورد بحث قرار گرفت. راهکاری پیشنهادی «عمران منطقه‌ای» و جلوگیری از تمرکز شدید در تهران به بحث گذاشته شد.

باید نوید این را داد که گزارش سخنرانی‌های این سمینار به زودی در وبگاه رسمی موسسه به منتشر خواهد شد.

منبع:

سیاسی، علی اکبر (۱۳۴۱) «گزارش سمینار درباره مسائل اجتماعی شهر تهران». مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران. سال نهم، شماره ۴: ۱۱۱–۱۲۱.