نویسنده: دکتر نجاتی حسینی؛ مدیر بخش مطالعات دین

بررسی چیستی و چگونگی جریان علوم اجتماعی در ایران، همراه با مسائل و چالش‌های پیش‌روی آن، به‌ویژه در شرایط کنونی، انگیزه‌ای شد برای طرح موضوع "جامعه‌شناسی علوم اجتماعی". در حالی که علوم اجتماعی به‌صورت گسترده به اندیشه‌ورزی انتقادی درباره مسائل مختلف می‌پردازد، کمتر فرصتی یافته تا به نقد خود بپردازد. این‌جاست که ضرورت خودانتقادی راهبردی و روشنگرانه در کنار نقد بیرونی (دگرانتقادی) آشکار می‌شود.  

به همین منظور، سه نهاد علمی تأثیرگذار—انجمن جامعه‌شناسی ایران، گروه علوم اجتماعی خانه اندیشمندان علوم انسانی، و مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران—با همکاری یکدیگر، سلسله نشست‌هایی با عنوان "چالش‌های علوم اجتماعی و مسائل اجتماع علمی آن" برگزار کردند. هدف از این نشست‌ها، گردآوری دیدگاه‌های اصحاب علوم اجتماعی از نسل‌های مختلف دانشگاهی و ترسیم تصویری انتقادی‌—راهبردی از عملکرد این حوزه در ایران بود.  

اهداف  
- ارائه تحلیل جامعه‌شناختی از کارکرد اجتماع علمی علوم اجتماعی ایران  
- تصحیح روندهای موجود از طریق هم‌افزایی نهادهای مرتبط  
- حرکت به سمت علوم اجتماعی جهانی—محلیِ پویا و خلاق، هم در عرصه آکادمیک و هم در تعامل با جامعه ایران  

نشست‌های برگزارشده  
در دور نخست این نشست‌ها (بهمن ۱۴۰۳ تا اردیبهشت ۱۴۰۴)، اساتید و پژوهشگران برجسته علوم اجتماعی به بیان دیدگاه‌های خود پرداختند. برخی از مهم‌ترین چالش‌های مطرح‌شده عبارت‌اند از:  

1. ضعف گفت‌وگوی انتقادی سازنده در اجتماع علمی علوم اجتماعی  
2. فقدان سنت‌های نظری مرجع برای ایده‌پردازی بومی  
3. گسست بین‌نسلی در میان کنشگران علوم اجتماعی  
4. عدم شکل‌گیری پارادایم علمیِ اجماع‌محور  
5. غلبه ترجمه‌گرایی بر تألیف‌گرایی در تولید متون  
6. سیاست‌زدگی و قدرت‌زدگی در انجمن‌های علمی  
7. تبدیل فضای دانشکده‌ها به عرصه نزاع منافع به جای کشف حقیقت  
8. میان‌مایگی در متون و کنشگری علمی  

🎧 فایل‌های صوتی نشست‌ها:  
- نشست اول
- نشست دوم
- نشست سوم
- نشست چهارم

چارچوب مفهومی نشست‌ها  
برای بررسی نظام‌مند چالش‌های علوم اجتماعی، محورهای زیر مدنظر قرار گرفت:  
- اجتماع علمی به مثابه سازه‌ای نهادی و پویا  
- سطح‌بندی چالش‌ها (نهادی، بافتاری، متنی، کنشگری)  
- مکانیزم‌های شکل‌گیری چالش‌ها در محیط‌های فیزیکال و دیجیتال  
- منظرهای تخصصی تحلیل (جامعه‌شناسی تاریخی، فلسفه علوم اجتماعی، جامعه‌شناسی علم و ...)  
- چالش‌های آموزش، تولید محتوا و تعامل با قدرت  

راهبردهای پیشنهادی  
شرکت‌کنندگان در این نشست‌ها، راهکارهای زیر را برای بهبود وضعیت علوم اجتماعی ایران پیشنهاد دادند:  

1. گفت‌وگومحور کردن انتقادات به‌جای تقابل‌های غیرسازنده  
2. تقویت خودانتقادی علمی در کنار نقد بیرونی  
3. حقیقت‌محوری به جای منفعت‌طلبی در دپارتمان‌های علوم اجتماعی  
4. مردمی‌سازی علوم اجتماعی از طریق تعامل با جامعه مدنی و فضای عمومی  
5. تأکید بر ایده‌پردازی بومی و کاهش وابستگی به ترجمه‌گرایی صرف  
6. تمرکز انجمن‌های علمی بر مسائل اولویت‌دار جامعه  
7. فاصله‌گیری از سیاست‌زدگی و جناحبندی‌های غیرعلمی  
8. تقویت پیوند بین‌نسلی و توسعه سنت‌های فکری بومی  
9. مسئولیت‌پذیری اجتماعیِ دانشگاهیان در قبال حل مسائل جامعه  
10. همکاری مشورتی با نهادهای سیاست‌گذار (در صورت وجود شرایط مناسب)  

جمع‌بندی  
علوم اجتماعی ایران نیازمند بازاندیشی جدی در ساختارها، روش‌ها و کارکردهای خود است. این نشست‌ها گام اولیه‌ای بود برای شناسایی چالش‌ها و ارائه راهکارهای عملی. دستیابی به علوم اجتماعیِ خلاق، پویا و اثرگذار—هم در عرصه آکادمیک و هم در جامعه—مستلزم همکاری جمعی اصحاب این حوزه و حمایت نهادهای مرتبط است.