فاطمه برغانی برزگری: دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی توسعه روستایی دانشگاه تهران

تالاب‌ها به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و تنوع زیستی فراوان، یکی از مناطق مهم اکولوژیکی ایران به شمار می‌روند. با این حال، این مناطق در سال‌های اخیر با بحران‌های متعددی در حوزه محیط زیست مواجه شده است که ریشه اصلی آن را می‌توان در سوءمدیریت منابع آبی، تغییرات اقلیمی و کاهش بارش‌ها جستجو کرد.. در سال‌های گذشته، خشک شدن تالاب‌ها و کاهش منابع آبی موجب نابودی بخشی از تنوع زیستی شده است. ساخت سدهای متعدد بدون ارزیابی زیست‌محیطی و حفر بی‌رویه چاه‌ها باعث شده تا سطح آب‌های زیرزمینی کاهش یابد و اکوسیستم تالاب‌ها به شدت آسیب ببیند. این وضعیت نه تنها زیستگاه بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری را نابود کرده، بلکه معیشت جوامع محلی را نیز تحت تأثیر قرار داده است. علاوه بر این، سوءمدیریت و فقدان برنامه‌ریزی مدون موجب شده است که ظرفیت‌های طبیعی به درستی شناسایی و استفاده نشود. این موضوع سبب ایجاد مشکلاتی همچون افزایش کانون‌های ریزگرد، فرسایش خاک و تخریب پوشش گیاهی شده است. نبود اطلاع‌رسانی صحیح و عدم مشارکت فعال مردم در مدیریت منابع طبیعی از دیگر عوامل تشدید کننده بحران محیط زیستی است. در چنین شرایطی، فعالیت‌های حفاظت و احیای محیط زیست اهمیت فراوانی یافته و تلاش‌های گسترده‌ای توسط گروه‌های مردمی، سازمان‌های محلی و مسئولان ملی به منظور بازسازی اکوسیستم‌های آسیب‌دیده صورت گرفته است.

در این میان تجربه‌های موفق احیای تالاب کمجان و منابع آبی روستای پاقلاب در استان فارس نشان می‌دهد مشارکت جوامع محلی، بهره‌گیری از دانش بومی و تعامل نهادهای محلی و ملی می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در احیای تالاب‌ها داشته باشد. این نمونه‌ها الگویی موثر برای سایر مناطق کشور به ویژه در شرایط بحرانی فراهم آورده‌اند. طی حدود دو دهه گذشته، تلاش‌های متعددی برای مقابله با این بحران‌ها در این تالاب‌ها صورت گرفته است. یکی از اقدامات مهم، بهره‌گیری از دانش بومی و ابزارهای سنتی برای هدایت آب و ساخت آب‌بندهای نمکی بوده است. این روش‌ها با هدف کنترل جریان‌های آبی و تغذیه مجدد سفره‌های زیرزمینی به کار گرفته شده‌اند که تا حد زیادی به احیای تالاب‌ها و افزایش پوشش گیاهی کمک کرده‌اند.

فعالیت‌های آموزشی و ترویجی نیز نقش کلیدی در جلب مشارکت جوامع محلی داشته است. برگزاری کلاس‌های آموزشی در مدارس و تشکیل گروه‌های مردمی برای حفاظت از حیات وحش، به افزایش آگاهی نسل جدید و ایجاد حس مسئولیت نسبت به محیط زیست انجامیده است. در این میان، همکاری دامداران و کشاورزان برای اعلام مناطق حفاظت شده و مدیریت پایدار منابع طبیعی از نمونه‌های موفق مشارکت محلی است. در بخش عملی، ساخت دیوارهای کنترل سیلاب، ایجاد کمربندهای سبز و تزریق آب به سفره‌های زیرزمینی به منظور جلوگیری از فرسایش خاک و بازسازی زیستگاه‌ها صورت گرفته است. همچنین احیای آب‌های تاریخی مانند حوضچه‌های ذخیره آب در ارتفاعات، که قدمتی چند هزار ساله دارند، نقشی حیاتی در تأمین آب حیات وحش و کشاورزی منطقه بر عهده دارد..

از دیگر اقدامات مهم، نصب آب‌خوری‌های طبیعی و احداث پاسگاه‌های حفاظتی برای گشت و کنترل مداوم در مناطق حساس است که به حفظ امنیت زیستگاه‌ها کمک می‌کند. سرشماری‌های منظم پرندگان نشان داده است که جمعیت پرندگان مهاجر و گونه‌های آفت‌خوار با توجه به اقدامات حفاظتی به طور قابل توجهی افزایش یافته‌اند؛ این پرندگان نقش مهمی در کنترل طبیعی آفات کشاورزی و تولید محصولات ارگانیک ایفا می‌کنند.

آموزش مستمر و استفاده از ظرفیت رسانه‌ها برای اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی با مشارکت فعال مردم و تقویت فرهنگ حفاظت محیط زیست، دست‌یابی به اهداف پایدار زیستی را در این مناطق ممکن ساخته است. در این زمینه، سازمان‌های غیردولتی و گروه‌های محلی نیز با اجرای پروژه‌های حفاظتی و ترویجی، توانسته‌اند الگوهای موفقی ایجاد کنند که می‌تواند به عنوان نمونه در مناطق دیگر کشور نیز به کار گرفته شود. همچنین کارشناسان محیط زیست به اهمیت آموزش و آگاهی‌بخشی به جوامع محلی تاکید کرده‌اند. تشکیل گروه‌های مردمی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های رسانه‌ای برای اطلاع‌رسانی، از جمله اقداماتی است که به عنوان راهکارهای موثر معرفی می‌شوند. همچنین نقش سازمان‌های غیردولتی در حمایت از فعالیت‌های مردمی و تسهیل فرآیندهای اجرایی، مورد تأکید قرار می‌گیرد. علاوه بر این، مستندسازی فعالیت‌ها و انتشار فیلم‌های آموزشی با تصاویر متنوع از تنوع زیستی منطقه، نقش مهمی در ارتقاء آگاهی عمومی داشته است.

بنابراین برای داشتن چشم‌انداز آینده و ضرورت مدیریت پایدار با توجه به تجربیات مثبت گذشته، تداوم این اقدامات حفاظتی و افزایش همکاری بین مردم، مسئولان و نهادهای علمی و اجرایی ضروری است. این همکاری‌ها می‌تواند زمینه‌ساز توسعه پایدار در منطقه و حفظ منابع طبیعی برای نسل‌های آینده باشد. تصمیم‌گیری‌های مدیریتی مبتنی بر دانش علمی، مشارکت اجتماعی و احترام به ظرفیت‌های طبیعی مشکلات ناشی از پروژه‌های مخرب همچون سدسازی‌های بدون مطالعه و خسارات جبران‌ناپذیر را محدود می‌نماید. همچنین فرهنگ‌سازی در میان اقشار مختلف جامعه و ارتقاء سطح دانش زیست‌محیطی از اهمیت بالایی برخوردار است. با الگوبرداری از تجربه موفق  احیای این دو تالاب که با همت جمعی و استفاده از تجارب بومی و علمی صورت گرفته می‌توان بحران‌های زیستی دیگر مناطق را مدیریت و اکوسیستم‌های آسیب‌دیده را احیا کرد. حفظ تنوع زیستی، تأمین آب پایدار و ارتقاء کیفیت زندگی جوامع محلی، هدف نهایی این تلاش‌هاست که تنها با همکاری همه جانبه قابل تحقق است.

* کلیه حقوق این یادداشت مربوط به نگارنده است و موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، صرفاً منتشرکننده یادداشت‌های علمی دریافتی بوده و در مورد اعتبار علمی و محتوایی آن ادعایی ندارد.