مولف: سیدمحمود نجاتی حسینی (خراسانی)

 ناشر: انتشارات منشور صلح

سال انتشار:  1404

***

این اثر سومین کتاب از مجموعه مطالعات مفصل «جامعه‌شناسی‌های دین – اسلام – تشیع» است که  حاصل دو دهه دین‌پژوهی فرهنگی اجتماعی (تدریس و تألیف و تحقیق و نقد و گفت‌وگو) و تجربه‌ی دین زیستی عقیدتی معرفتی مؤلف است .

این مجموعه مطالعات - که کتاب حاضر را نیز شامل میشود - بخشی مهم از ادبیات دین‌پژوهی چند رشته‌ای و چند دانشی مهم و ضروری هستند که برای کاربست در/ بر زمینه‌ی بومی جهان اسلام و تشیع  مقام استراتژیکی دارند و مشتمل اند بر: جامعه‌شناسی‌ دین (نگاه اجتماعی به دین)؛جامعه‌شناسی‌ دینی (نگاه دینی به جامعه)؛جامعه‌شناسی‌ اسلام (نگاه جامعه‌شناختی‌ به دین و زیست‌جهان اسلام)؛جامعه‌شناسی‌ تشیع (نگاه جامعه‌شناختی‌ به مذهب تشیع و زیست‌جهان شیعی).

اما کتاب حاضر، که سومین مکتوب ازمجموعه مطالعات «جامعه‌شناسی‌های دین- اسلام– تشیع» است، درباره‌ی‌ یک مفهوم- پدیده‌ی کلیدی در دین‌پژوهی مدرن است که با سیاست، جامعه، فرهنگ و تاریخ دین پیوند می‌خورد: «صلح دینی».

منظور از «صلح دینی»، دست‌کم در این کتاب، وجود امنیت و نبود خشونت فیزیکی، مادی و نمادین و وجود آرامش و آسایش خاطر و همبستگی، وفاق اجتماعی و نظم انسانی، همچنین تعامل پویا و پایا بین گروه‌های اجتماعی در اجتماع دینی و حوزه‌ی عمومی و جامعه‌ی مدنی عرفی و نیز جاری بودن تفاهم و توافق گفت‌وگویی و اخلاق گفت‌وگویی بین نهادها و گروه‌های دین‌گرا، همچنین پای‌بندی و گفت‌وگوی معنوی مدنی و عقلانی اخلاقی در درون دین، بیرون دین، بین ادیان و نیز در زیست روزمره‌ی دین‌گرایان است.

به این معنا «صلح دینی» ازطرفی یک امر اجتماعی فرهنگی است که دارای آثارو نتایج و همچنین ابعاد دینی، عقیدتی و آیینی است؛و ازطرفی یک امر فقهی حقوقی دینی نیز هست که واجد آثار اجتماعی فرهنگی و سیاسی امنیتی است؛ به‌علاوه یک امر سیاسی حقوقی مدنی هم هست که بر جامعه، فرهنگ و تاریخ تأثیرگذار است و می‌تواند روال، کارکرد وعملکرد ساختار‌های جامعه‌ای ، سیستم حکمرانی ، اعمال قدرت ، حاکمیت دولت ، ماشین سیاسی و زیست‌جهان کنشگران را هم تغییر دهد.

روی هم و به این معنا، نگرش و گرایش جوامع دینی و اجتماعات دین‌گرا و ایستار متون دینی نسبت به «صلح دینی» هم یک سوژه‌ی متنی است برای فهم هرمنوتیکی آموزه‌ای متون مدنی درباره‌ی‌ صلح و ناصلح؛ هم از لحاظ اجتماعی برای شناخت چگونگی نهادینه شدن صلح‌گرایی و ضد صلح‌گرایی در زیست روزمره‌ی کنشگران، یک سوژه‌ی جامعه‌شناختی‌ است؛هم به‌لحاظ آیینی و فرهنگی برای فهم روحیه‌ی مدنی یا ضد مدنی دین‌گرایان یک سوژه‌ی انسان‌شناختی است؛هم از منظر روان‌شناسی اجتماعی دین برای پی بردن به نحوه‌ی تعامل و تقابل کنشگران دین‌ورز و غیر دین‌ورز در گروه‌های اجتماعی و زیست‌گروهی یک سوژه فردشناختی است؛وهم از لحاظ فهم ماهیت باور ها و رفتارها و آموزه‌ها و ایستارهای نهاد شرعی و فقهی و سازمان روحانیت دین درباره‌ی‌ صلح و ناصلح و نحوه‌‌ی تدبیر و تجویز صلح یا ناصلح برای زیست دینی کنشگران دین‌ورز سنتی که هنوز دین‌ورزی‌شان کم‌وبیش مبتنی بر احکام شرعی فقهی است، یک سوژه‌ی فقهی است؛و هم درمعنای فلسفه‌ی دینی آن، ازحیث تعقل دینی و شناخت دینی که ناشی از مواجهه‌ی کنشگران معتقد با خداوند، دین و متن مقدس درجامعه، فرهنگ و تاریخ رخ نموده است یک سوژه‌ی فلسفی الهیاتی است؛و هم از حیث چگونگی تعریفی که دین‌گرایان از تشخص یافتن خدا، خداشناسی، خداپرستی، خداگرایی و خدامداری دارند یک سوژه الاهیاتی است.

روی هم، خوانش جامعه‌شناختی‌ از «صلح دینی»، به‌معنای موصوف در بالا، چه از منظر«جامعه‌شناسی‌ دین» (نگاه اجتماعی به دین و امردینی- از جمله صلح دینی) وارسی شود؛و چه از منظر«جامعه‌شناسی‌ دینی» (نگاه دینی به امر اجتماعی - از جمله صلح) واکاوی شود، در هردو منظر «صلح دینی» یک پدیده‌ی «اجتماعی دینی»/«دینی اجتماعی»است.

«دینی»است، چون (به‌ویژه اگر به سبک جامعه‌شناسی‌ زیمل نگاه کنیم) «محتوای» آن ناشی از آموزه‌های اخلاقی الهیاتی متون دینی مرجع (در اینجا – قرآن، حدیث، تفسیر و کلام)، توجیه‌ها، تجویزها و فتاوای فقهی، عبادی و شرعی (دراینجا - کتب فقهی مرجع و رساله‌های عملیه و توضیح‌المسائل مراجع تقلید شیعی) است؛و«اجتماعی» است چون «فرم» آن متأثر از ساختارهای جامعه‌ای و رویه‌های فرهنگی و تجربیات زیسته‌ی تاریخی یک قوم، یک ملت، یک نژاد و یک امت دینی (از جمله امت مسلمان و امت شیعی) است.

همچنین مفهوم پدیده‌ی صلح دینی به‌لحاظ ریختار دینی و وجوه جامعه‌شناختی‌ آن دارای بار اپستمولوژیکی (شناخت شناسی) واگزیولوژیکی (ارزش شناختی) و اونتولوژیکی (هستی‌شناختی و وجودشناختی) و ایدئولوژیکی (عقیده‌شناختی) و آنتروپوسوفیکی (انسان‌شناختی فلسفی) و آنتروپو تئولوژیکی (انسان‌شناختی الهیاتی) است.

با این وصف هر هشت (8) فصل این کتاب و نیز سه (3) پیوست مختصر آن، به نحوی و آن­هم از منظری که مرتبط با «علوم اجتماعی دین» (جامعه‌شناسی‌ دین– انسان‌شناسی دین- روان‌شناسی اجتماعی دین- مطالعات فرهنگی دین) و نیز «الهیات فلسفی اجتماعی» و «فلسفه‌ی اجتماعی دین» (به‌ویژه در کتاب حاضر- «الهیات اجتماعی فرهنگی صلح» و «فلسفه‌ی اجتماعی صلح دینی») است؛زوایای پیدا و پنهان این پرسش- مسأله - مضمون مهم را کاویده‌اند.

پرسش محوری مشترک این فصول این است که «چرا و چگونه صلح دینی در متون دینی اسلامی شیعی مرجع بازنمایی شده‌اند؛ چگونه صلح دینی با جامعه نسبت دیالکتیکی برقرار می‌کند؛و اینکه وفق چه مکانیزم‌ها و فرآیندهای جامعه‌شناختی‌ این نسبت دیالکتیکی میان صلح و دین در جامعه جاری می‌شود؛و به تبع آن صلح دینی در حوزه‌ی عمومی مدنی و جامعه‌ی مدنی عرفی و نهادها و سازمان‌ها و گروه‌ها و اجتماعات دینی پویا و پایا می‌ماند».

بنابراین ماهیت این کاوش چند دانشی، یک کاوش ترکیبی است، هم در معنای علوم اجتماعی مدرن آن و هم در معنای علوم اجتماعی دین که موردنظرما است.بنابراین کاوش‌های موصوف توصیفی (تاریخی) ،تحلیلی (تبیینی،تجربی)،تفسیری(هرمنوتیکی) وهنجاری (الاهیاتی ،اخلاقی )هستند.

در کتاب حاضر این محتواها و کاوش‌ها همان‌طور که گفته شد در سه بخش به‌صورت زیر آمده است. یادآوری می‌شود که برای مناسب‌سازی مباحث مندرج در هر کدام از فصل‌های این کتاب با تحولات جامعه‌شناختی‌ رخ داده‌ی مهم أخیر که به نحوی مرتبط با مسأله و مضمون‌های مباحث فصول کتاب است، یک «پیش درآمد افزوده ویک «پی‌نوشت افزوده» به این فصول افزوده‌ شده است تا هم نسبت منطقی میان مطالب فصول - که پیش از این تحولات جامعه‌شناختی‌ جدید و درپرتو فاکت‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و حقوقی قبل تدوین شده‌اند- با تحولات جامعه‌شناختی‌ دو سال أخیر میلادی / شمسی را مطمح نظر و بحث قرار گیرند و هم این‌که نشان داده شود چرا و چگونه با وجود همه‌ی تحولات در منطقه‌ی خاورمیانه، جهان اسلام، جوامع اسلامی و سیستم‌های سیاسی حاکم بر این جوامع، بنیان‌های فکری عقیدتی مرتبط با ضرورت و اهمیت «صلح‌گرایی وصلح­سازی عرفی» و «صلح دینی» همچنان موضوعیت خودش را، فارغ از این تحولات جامعه‌شناختی‌ داشته، دارد و خواهد داشت. اما این محتواها و کاوش‌ها همان‌طور که گفته شد در سه بخش به‌صورت زیر مرتب شده اند  .

5. پیش درآمد: معرفی مجموعه مطالعات «جامعه‌شناسی‌های دین – اسلام – تشیع»

5. درآمد: معرفی کتاب
5. پی درآمد : مختصری درباره‌ی «خوانش جامعه‌شناختی‌ صلح دینی در اسلام وتشیع»

5. مقدمه

[1] دین دررویارویی با «وفاق- تضاد- پویایی»: نگاهی از منظر جامعه‌شناسی‌های دین و دینی به متون و جهان ادیان ابراهیمی و آسیایی.

5. بخش اول: مطالعات متنی

[2] الاهیات فرهنگی و صلح‌پژوهی دینی: بازخوانی مبانی تئوریک دیدگاه‌های مرتبط با مسائل صلح‌پژوهی دینی

[3] ظرفیت‌های متون دینی برای سیاست صلح‌گرایی و حل گفت‌وگویی منازعه: مروری فشرده بر متون ادیان ابراهیمی

[4] اخلاقیات صلح درحکمت دینی: بازخوانی شبکه‌ی متون معارف اسلامی – شیعی.

5. بخش دوم: مطالعات تجربی

[5] امرصلح دینی و سیاست همسایگی در جمهوری اسلامی ایران: نسبت دین با روابط صلح‌آمیز خارجی و بین‌المللی در عرصه‌ی سیاست منطقه‌ای و جهانی

[6] جهانی شدن، امپریالیزم فرهنگی و اسلام سیاسی: مروری بر چالش‌های صلح دینی در خاورمیانه و شمال آفریقا

[7] تحلیل جامعه‌شناختی‌ الهیات سیاسی اسلامی و چالش‌های صلح دینی: مطالعه‌ی موردی گروه‌های اسلام‌گرای افراطی خاورمیانه و شمال آفریقا

[8] تحلیل جامعه‌شناختی‌ توانش صلح‌سازی پیمان‌های بینادینی و درون‌دینی: از «پیمان بینادینی ابراهیم» اسرائیل و اعراب تا «پیمان درون‌دینی محمد» مسلمانان.

5. پیوست‌ها

[یکم] درس‌گفتار فشرده «دین و صلح/ ناصلح»: نگاهی از منظر جامعه‌شناسی‌ دینی صلح

[دوم] دین، صلح و جامعه در اسلام: نگاهی از منظر جامعه‌شناسی‌ دینی صلح

[سوم] الاهیات رادیكال: نگاهی جامعه‌شناختی به اسلام سیاسی در خاورمیانه.